آیا مهدکودک در مجاورت ندامتگاههای زنان داریم یا خیر؟ | حال بد و شیوع اختلالات روانی در بین کودکان زندان
علی‌رغم این‌که سال ۹۳ خبر از افتتاح این مهدکودک توسط معاونت امور زنان و خانواده ریاست جمهوری داده شد، اما اسفندماه ۹۴ بود که محمد نفریه، مدیرکل امور کودکان و نوجوانان سازمان بهزیستی کشور اعلام کرد که در حال حاضر هیچ مهدکودکی در زندان‌های کشور نداریم اما چند سال پیش بازدیدی از زندان‌ها داشتیم و خدمات مراقبتی خوبی برای کودکان ساکن در زندان فراهم کردیم.
به گزارش مجله اینترنتی مددکاری اجتماعی ایران به نقل از مهرخانه، حضور کودکان چه در دوره نوزادی و چه بعد از دو سالگی، در زندان، با خود آسیب‌هایی را به همراه دارد. از طرفی جدا کردن این افراد از مادرانشان نیز آسیب‌هایی برای مادر و فرزند ایجاد می‌کند. همین وضعیت، شرایطی را ایجاد کرده است که مسئولان بهزیستی و زندان‌ها از سال ۷۹ در بلاتکلیفی بمانند و نتوانند تصمیمی نهایی بگیرند.
به گفته مسئولان قوه قضاییه حدد ۴۰۰ تا ۴۳۰ کودک زیر هفت سال در زندان‌ها حضور دارند اما آمار ارایه‌شده از سوی رییس سازمان زندان‌ها در اسفند ۹۴ حاکی از آن است ۲۰۰ تا ۲۵۰ کودک با مادران خود در زندان‌ها زندگی می‌کنند.
این آمارها لزوم توجه به این کودکان را روشن می‌سازد اما در این شرایط مدتی قبل محمد نفریه، مدیرکل امور کودکان و نوجوانان بهزیستی گفت: مجوز تأسیس مهدکودک در زندان‌ها صادر نخواهد شد، زیرا جای کودک زیر هفت سال در زندان نیست.
به یقین اکثر افراد می‌پذیرند که جای کودکان زیر هفت سال در زندان نیست اما با تمام تفاسیر امروز این کودکان در زندان و در کنار زندانیان حضور دارند که دارای تبعات بسیار ناخوشایندی است و آینده آن‌ها را نیز تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. یکی از راه‌کارهایی که برخی کارشناسان برای «کودکان زندان» پیشنهاد می‌دهند، ساخت مهدکودک در کنار زندان است که کودک علاوه بر حضور در محیطی امن، به مادرش نیز نزدیک باشد. از طرفی گروهی از افراد این حضور را نمی‌پذیرند و معتقدند کودک باید به سایر اقوام یا بهزیستی سپرده شود.
شیوع اختلالات روانی در میان کودکان زندان
مطالعه‌ای که سال ۱۳۸۲ در رابطه با کودکان زنان زندانی انجام شده بود نشان داد که ۳۳ درصد کودکان زندان دارای مشکلات روانی بودند و آثاری از مشکلات گفتاری نیز در میان آن‌ها مشاهده می‌شد. یک‌سوم این کودکان نیز از اختلالات روانی از خفیف تا شدید رنج می‌بردند. بیماری‌های عفونی مانند عفونت ادراری نیز در میان کودکان زندان شایع بود و در ۱۳ درصد از آن‌ها علایمی از کودک‌آزاری مشاهده می‌شد.
از سوی دیگر، مطالعات نشان می‌دهند کودکان زندان بیشتر از سایر هم‌سن وسال‌های خود در معرض بزه‌کاری قرار دارند و زودتر از سایر بزه‌کاران در این مسیر قرار می‌گیرند و بسیاری از آن‌ها به جرم ارتکاب جرایم مختلف به زندان بازمی‌گردند. به این ترتیب، در صورت عدم توجه به این مسأله، مسئولان باید منتظر ورود بزه‌کاران جدید در آینده‌ای نه چندان دور به جامعه و خطراتی که ایجاد خواهند کرد، باشند.
۲ سالگی سقف حضور کودکان در زندان
طبق تبصره ماده یک آیین‌نامه اجرایی سازمان زندان‌ها، محکومان و متهمان زن می‌توانند اطفال خود را تا سن ۲ سال تمام به همراه داشته باشند و مدیران زندان‌ها می‌توانند نسبت به تفکیک اطفال ۲ تا ۶ سال در محل مجزا (مهدکودک) اقدام یا نسبت به انتقال این کودکان به بهزیستی مبادرت کنند.
علی‌رغم آیین‌نامه سازمان زندان‌ها مبنی بر مجاز بودن ماندن کودکان در زندان تا ۲ سالگی، بسیاری از کودکان زندان تا ۶ سالگی به همراه مادران خود در زندان می‌مانند و طی این سال‌ها از حداقل حقوق خود نیز محروم می‌شوند؛ تا جایی که برخی گزارش‌ها حاکی از آن است که این کودکان هیچ تصوری از خیابان و محیط خارج از زندان ندارند.
تفاهم‌نامه‌هایی که روی کاغذ می‌مانند
از سال ۱۳۷۹ براساس تفاهم‌نامه‌ای بین سازمان بهزیستی و سازمان زندان‌ها، تصمیم گرفته شد که کودکان زندان پس از ۲ سالگی به شبانه‌روزی‌های بهزیستی یا اقوام سپرده شوند. به گفته حمیدرضا الوند، مدیرکل وقت دفتر شبه‌خانواده بهزیستی، این طرح سال ۱۳۸۱ در زندان گنبد استان گلستان به‌صورت آزمایشی اجرا شد اما همان‌جا مسکوت باقی ماند و دامنه اجرای آن به سایر زندان‌ها نرسید.
در همین سال توافقی بین سازمان بهزیستی و سازمان زندان‌ها صورت گرفت که براساس آن قرار بود بچه‌های زیر هفت سال که در بند زنان در کنار مادرانشان نگهداری می‌شدند، به بهزیستی سپرده شوند و پس از آزادی مادر، بچه مجدداً در اختیار خانواده قرار بگیرد. براساس این توافق، دیگر کودکان ۲ سال به بالا حق ماندن در زندان را نداشتند، اما این توافق‌نامه نیز به صورت محدود اجرایی شد و در بسیاری از زندان‌ها مشاهده می‌شد که این اتفاق رخ نمی‌دهد.
راه‌اندازی مهدکودک، پیشنهادی برای حل مشکلات
سال ۸۸ معاونت امور زنان ریاست‌جمهوری وقت به جای نگهداری این کودکان در بهزیستی، پیشنهاد راه‌اندازی مهدکودک در مجاورت زندان زنان را مطرح کرد. بر این اساس تفاهم‌نامه‌ای بین سازمان زندان‌ها و سازمان بهزیستی با عنوان «سرای مهر» منعقد شده که براساس آن در مجاورت زندان زنان، مهدکودک‌هایی برای نگهداری از فرزندان زندانیان احداث شود.
مهرماه سال ۹۱ همایون هاشمی، رییس وقت سازمان بهزیستی اعلام کرد که بهزیستی منتظر مجوز سازمان زندان‌ها برای احداث مهدکودک در مجاورت زندان زنان است، اما این مسأله کار پیچیده‌ای است و طرحی نیست که تنها به دست سازمان بهزیستی انجام شود و از آن‌جایی‌که بحث زندان زنان مطرح است، موضوع دارای بار امنیتی و حراستی می‌شود.
با این حال، این طرح در دولت دهم اجرایی نشد و در دولت یازدهم معاونت امور زنان و خانواده دوباره وعده پیگیری این طرح را مطرح کرد.
مهدکودک در مجاورت ندامتگاه زنان شهرری داریم یا نداریم؟!
دی ماه سال ۹۳ رحیم مطهرنژاد، مدیرعامل بنیاد تعاون زندانیان از پروژه ساخت مهدکودک در ندامتگاه زنان شهرری بازدید کرد و از بهره‌برداری آن در دهه فجر خبر داد. ۲۱ بهمن‌ماه همان سال هم‌زمان با دهه فجر نیز الهام امین‌زاده، معاون وقت حقوقی رییس‌جمهور و شهیندخت مولاوردی، معاون رییس‌جمهور در امور زنان و خانواده، این پروژه را افتتاح کردند.
مهدکودک فوق در زمینی به مساحت ۵۸۰ متر مربع در داخل زندان و در ۲ طبقه ساخته شد. طبقه اول این مهد شامل شیرخوارگاه، رختکن، سرویس حمام، آشپزخانه، سالن چند منظوره و حیاط مرکزی داخلی و طبقه دوم آن شامل خوابگاه، اتاق بازی، حمام و سرویس بهداشتی است. دو حیاط مجزا یکی در داخل ساختمان به متراژ ۲۴۰ متر مربع و دیگری بیرون از مهد به وسعت ۱۵۰ متر مربع نیز ساخته شد.
علی‌رغم این‌که سال ۹۳ خبر از افتتاح این مهدکودک توسط معاونت امور زنان و خانواده ریاست جمهوری داده شد، اما اسفندکماه ۹۴ بود که محمد نفریه، مدیرکل امور کودکان و نوجوانان سازمان بهزیستی کشور اعلام کرد که در حال حاضر هیچ مهدکودکی در زندان‌های کشور نداریم اما چند سال پیش بازدیدی از زندان‌ها داشتیم و خدمات مراقبتی خوبی برای کودکان ساکن در زندان فراهم کردیم.
پژوهشی در قوه‌قضاییه راهی برای رسیدن به تصمیم‌گیری نهایی
خردادماه سال ۹۴ پرنیان قوام، رییس دفتر حمایت از حقوق زنان و کودکان قوه‌قضاییه بیان کرد که به‌طور کلی تعداد این کودکان مانند آمار زندانیان، شناور است. یعنی به دلیل ورود و خروجی که رخ می‌دهد، نمی‌توان آمار ثابتی ارایه داد. اما حدود ۴۰۰ تا ۴۳۰ کودک در کل کشور به همراه مادران خود در زندان نگهداری می‌شوند. معاونت فرهنگی قوه‌قضاییه طرحی طولی را در دست اقدام دارد که به مقایسه وضعیت شغلی، اجتماعی، روانی، تحصیلی، اخلاقی و خانوادگی فرزندانی که در سال‌های گذشته در زندان و در کنار مادران خود بزرگ شده‌اند با کودکانی که در بهزیستی اما دور از مادر رشد کرده‌اند، خواهد پرداخت که بدون شک نتایج این طرح، تأثیر به‌سزایی در تصمیم‌گیری‌های آتی خواهد داشت.
تفاوت در نحوه انجام قانون در استان‌ها
به گفته او استان‌ها به اشکال مختلفی قانون را اجرا می‌کنند. برخی استان‌ها مثل زنجان، کودکان یا توسط اقوام یا در بهزیستی نگهداری می‌شوند و کودکی در زندان نیست که نیاز به تمهیدات خاصی باشد، در مقابل در استان کرمانشاه کودکان تا ۵ سال در مهدکودک زندان نگهداری می‌شوند. در برخی از استان‌ها مثل مرکزی، کرمان، کرمانشاه و چند استان دیگر مهدکودک برای فرزندان زنان زندانی ساخته شده و در برخی از استان‌ها، یک یا چند اتاق از زندان به مادران شیرده و فرزندان‌شان اختصاص داده می‌شود. برای زندان زنان استان تهران، مهدکودکی ساخته شده که هنوز راه‌اندازی نشده است. با این حال در استان تهران، زنان باردار و مادران شیرده و کودکان‌شان در بخشی مجزا نگهداری می‌شوند که از سایر بخش‌ها مجهزتر است و توسط شهرداری تأمین می‌شود. بیشتر مادران حتی با وجود اقوامی در خارج از زندان، تمایل دارند که کودکان خود را تا ۲ سالگی در کنار خود و در زندان نگهداری کنند که اگر بیماری واگیرداری نداشته باشند، منعی ندارد. پس از ۲ سالگی، عموماً کودکان به بهزیستی یا اقوام سپرده می‌شوند.
آذرماه سال ۹۴ حبیب‌الله مسعودی‌فرید، معاون اجتماعی سازمان بهزیستی کشور تأکید کرد که کودکان بالای ۲ سال را که دارای مادر زندانی بوده و پدران‌شان هم از عهده سرپرستی آن‌ها برنمی‌آیند، در مراکز خود پذیرش می‌کنیم. او یکی از وظایف سازمان زندان‌ها را تأسیس مهدکودک در کنار زندان‌ها دانست.
چرا مهدکودک زندان برای کودکان مناسب نیست؟
با وجود این اظهارات، تأسیس مهدکودک زندان، با چالش‌ها و انتقاداتی از سوی روانشناسان و جامعه‌شناسان روبه‌روست که تأسیس این مهدکودک‌ها را نیازمند بررسی‌های کارشناسی بیشتری می‌کند. به عنوان مثال مونیکا نادی، روانشناس و فعال حقوق کودکان در مورد شرایط حضور کودکان در زندان‌های ایران اظهار کرد که نفس عمل نگهداری و بودن کودکان زیر هفت سال در زندان درست نیست و نباید برای امر نادرست برنامه‌ریزی شود. سال گذشته هم که خانم مولاوردی، خبر تأسیس مهدکودک در یکی از زندان‌ها را مطرح کرد، سازمان بهزیستی با این درخواست مخالفت کرده بود و همان زمان اعلام شده بود آسیب‌های محیط زندان برای کودک بیشتر از فواید آن است. هرچند کودک نیازهای جدی در این سنین دارد که باید توسط مادر برطرف شود، اما قرار گرفتن در محیط نامساعد زندان و زندگی کنار افرادی که سابقه محکومیت و جرایم مختلف داشته و همچنین زندگی در کنار مادری که در شرایط بسیاری بدی زندگی می‌کند، روی روان او اثرات مخرب بیشتری دارد.
او با ارایه راه‌کارهایی تصریح کرد که تسهیل خروج مادران زندانی، مجازات‌های جایگزین و مرخصی‌های بیشتر می‌تواند راه‌کاری مناسب برای تأمین نیازهای کودکانی باشد که مادران آن‌ها به هر دلیلی در زندان به سر می‌برند. نه محیط زندان در کنار مادر و نه سپردن کودک به بهزیستی، هیچ‌یک گزینه‌های مناسبی برای این کودکان نیستند و باید تا جای ممکن امکانی ایجاد شود تا این مادران بتوانند از زندان خارج شوند و در کنار فرزندان خود باشند.
حضور کودک در ۲ سال ابتدایی زندگی‌اش در زندان نیز آسیب‌زاست
همچنین کوروش محمدی، جامعه‌شناس معتقد است که کودکی که در زندان از مادرش شیر دریافت می‌کند، نسبت با نوزادی که در بیرون از فضای زندان تغذیه می‌شود، در شرایط متفاوتی قرار دارد. براساس یافته‌های پزشکی و بهداشتی مادرانی که به نوزادان خود شیر می‌دهند، خلق و خوی را از همان محیطی که در آن زندگی می‌کنند، دریافت کرده که این محیط در زندان یک محیط امنیتی و تحدیدی است. این فضا سرشار از اضطراب و استرس است که برای نوزاد و کودک یک معضل محسوب می‌شود. باتوجه به شرایط سخت و امنیتی زندان‌ها، امنیت روانی حاکم بر مادران به نوزاد منتقل خواهد شد. من معتقد هستم که در زندان فرد مستقل نبوده و در واقع چون در حال تنبیه است اثرات مخربی را می‌تواند برای کودک و نوزاد در برداشته باشد.
به‌گفته این جامعه‌شناس اگر بعد از ۲ سال و گذراندن دوران شیرخوارگی، ارتباط مادر و کودک قطع شود، بسیار آسیب‌زا خواهد شد. جدا کردن مادر و کودک یعنی از بین بردن یک زنجیره دوساله، کودک در این دوره با یک مراقب و سرپرست که مادرش باشد الفت گرفته و بعد از جدایی باید در آغوش دیگری آرامش را بیابد. شخصی که نام پرستار یا مراقب کودک روی آن می‌گذاریم. این یک آسیب جدی روانی به کودک وارد خواهد کرد. همین افراد وقتی بزرگ می‌شوند، چون زمینه‌های روحی و روانی بدی در آن‌ها نهادینه شده، در جامعه دست به پرخاشگری و رفتارهای ناهنجار می‌زنند یا برای تخلیه خود منزوی شده و نگاه‌شان به اجتماع سیاه خواهد بود.
جدا کردن فرزند از مادر در ابتدا به مادر آسیب می‌زند
به گفته روانشناسان مسأله‌ای در روانشناسی کودک وجود دارد به نام “دلبستگی”. اگر یک مراقب دلسوز در کنار هر کودک باشد و بتواند نیازهای او را به نحو احسن بر طرف کند، کودک به این فرد دل می بندد. این فرد می‌تواند مادر، پدر یا پرستار باشد. در ارتباط با کودکانی که مادرانشان زندانی هستند، باید توجه داشت که تعویض مراقب شکل نگیرد. یعنی سه سال اولیه زندگی که فرآیند دلبستگی آغاز می‌شود، کودک شرایطی نداشته باشد که بازه‌ای در آغوش مادرش باشد و دوره‌ای یک مراقب از او پرستاری کند. این باعث می‌شود اختلالات روحی در کودک به وجود آید به عبارتی دلبستگی چندگانه برای کودک به وجود می‌آید.
سعیدی، روانشناس معتقد است که جداسازی کودک از مادر بعد از ۲ سال در ابتدا به شخص مادر ضربه می‌زند تا به کودک. بسیاری از مادران پس از جدایی از فرزندشان دچار افسردگی می‌شوند. به عقیده من جدا کردن مادر از فرزند کار صحیحی نیست مگر این‌که مادر شرایط روحی نگهداری از فرزند را در زندان نداشته باشد که این موضوع نیز به خودی خود باید مورد آزمایش قرار گیرد. یعنی مادران برای نگهداری فرزند تست دهند. احداث یک مهدکودک در کنار زندان با در نظر گرفتن شرایط و اظهارنظر متخصصان روانشناسی، علاوه بر این‌که در روحیه مادران می‌تواند تأثیرگذار باشد، شرایط روانی بهتری را برای کودک و آینده او رقم خواهد زد.
در مجموع عده‌ای معتقد به ساخت مهدکودک در زندان هستند و عده‌ای مخالف این موضوع؛ که هر کدام نیز دلایلی منطقی برای پیشنهاد خود ارایه می‌دهند. به‌راستی تصمیم‌گیری برای بهبود همه‌جانبه آسیب‌های اجتماعی، اقدامی بسیار دشوار است اما بلاتکلیفی و آسیب‌های جسمی و روانی این کودکان مسأله‌ای نیست که چندین سال بدون نتیجه و با برخورد سلیقه‌ای پیش رود. همین امر لزوم توجه و اقدام جدی مسئولان را روشن می‌کند.
